فیزیوتراپی برای سکته مغزی نتایج درمانی قابل توجهی را به دنبال دارد. سکته مغزی همانند صاعقهای ناگهانی بر زندگی فرد فرود میآید و زندگی مستقل او را تبدیل به وابستگی میکند. این حادثه، ساختارهای حیاتی مغز را تهدید نموده و توانایی حرکت، احساس، بینایی، گفتار و حتی شخصیت فرد را تحتتأثیر قرار میدهد. برای بسیاری از بازماندگان، چالش تازهای شروع میشود؛ چالشی که هر قدم آن با مبارزه برای بازگشت به تواناییهای از دسترفته همراه است.
در این مسیر، شروع بهموقع و اصولی تمرینات فیزیوتراپی از عوارض جبرانناپذیری همچون کوتاهی اندام، ضعف مزمن و وابستگی دائمی پیشگیری کرده و امید را دوباره در قلب بیمار و خانواده وی زنده نگه میدارد.
سکته مغزی چیست؟
سکته مغزی زمانی رخ میدهد که جریان خون به بخشی از مغز کاهش یافته یا بهطور کامل قطع شود. در نتیجه، اکسیژن و مواد غذایی به سلولهای مغزی نمیرسد و این سلولها در عرض چند دقیقه شروع به از بین رفتن میکنند. این وضعیت یک اورژانس پزشکی است و باید فورا درمان شود زیرا اقدام سریع میزان آسیب مغزی را کاهش داده و از عوارض بعدی پیشگیری میکند. لازم به ذکر است که امروزه مرگومیر ناشی از سکته مغزی در جهان کاهش زیادی یافته است.
در این مسیر، شروع بهموقع و اصولی تمرینات فیزیوتراپی از عوارض جبرانناپذیری همچون کوتاهی اندام، ضعف مزمن و وابستگی دائمی پیشگیری کرده و امید را دوباره در قلب بیمار و خانواده وی زنده نگه میدارد.
درمان سکته مغزی
درمان سکته مغزی به روشهای مختلفی امکانپذیر است. از جمله:
درمان سکته مغزی ایسکمیک با tPA
داروی tPA یا فعالکننده بافتی پلاسمینوژن تنها داروی تأیید شده برای درمان سکته مغزی ایسکمیک است. این دارو در صورت تزریق بهموقع، لخته خون را حل کرده و جریان خون را دوباره برقرار میکند. تزریق به صورت وریدی از طریق سرم انجام میشود یا با روش اندووسکولار، یعنی تزریق مستقیم دارو به محل گرفتگی رگ از طریق آنژیوگرافی. در تزریق مستقیم، پزشک لولهای باریک را از شریان ران وارد کرده و تا محل انسداد در مغز هدایت میکند. زمان طلایی برای تزریق وریدی بین سه تا شش ساعت پس از بروز سکته است و برای تزریق مستقیم کمی بیشتر، اما همچنان محدود است.
موارد مهم در استفاده از tPA
این دارو باید حتماً توسط پزشک ماهر و با دوز مناسب تزریق شود. استفاده از tPA در سکتههای هموراژیک ممنوع است، زیرا باعث بدتر شدن خونریزی میشود. به همین دلیل، پیش از تزریق، نوع سکته با کمک سیتیاسکن مشخص میگردد. در صورت انجام بهموقع، این دارو میتواند شانس درمان بیماران را تا ۹۷ درصد افزایش دهد. در برخی موارد، پزشک همزمان با تزریق tPA اقدام به استنتگذاری نیز میکند تا مسیر رگ باز شود.
درمان مداخلهای و استنتگذاری
یکی دیگر از روشهای درمان سکته مغزی ایسکمیک، جراحی مداخلهای با استفاده از استنت است. در این روش با دستگاه آنژیوگرافی محل انسداد شناسایی شده و با یک فنر مخصوص مسیر باز و لخته بهطور مکانیکی خارج میشود. این درمان معمولاً تا ۲۴ ساعت پس از بروز سکته قابل انجام است و هر چه زودتر انجام شود، عوارض بیماری کمتر و نتیجه درمان بهتر خواهد بود.
درمان سکته مغزی هموراژیک
کمتر از ۱۵ درصد سکتههای مغزی از نوع هموراژیک هستند که به علت پارگی رگ خونی در مغز رخ میدهند. این پارگی به علت آنوریسم، ضربه یا مشکلات عروقی ناشی از فشار خون بالا ایجاد میشود. درمان شامل کنترل فشار خون با دارو و در برخی موارد استفاده از داروهای رقیقکننده خون در نوع وریدی سکته است. همچنین، آنوریسم مغزی ممکن است با روشهای جراحی پیشرفته مانند کلیپس یا کویلگذاری از طریق شریان ران مسدود شود.
توانبخشی و درمانهای پس از سکته
پس از پایدار شدن شرایط بیمار و گذر از مرحله اورژانسی، لازم است درمانهای توانبخشی مثل فیزیوتراپی برای سکته مغزی انجام شود. نوع توانبخشی به محل و وسعت آسیب مغزی بستگی دارد. برای مثال، اگر بخش چپ مغز آسیب دیده باشد و بیمار دچار مشکلات گفتاری شود، گفتاردرمانی در اولویت قرار میگیرد. کاردرمانی و سایر روشها نیز با توجه به ارزیابی پزشک، توانایی مالی بیمار و حمایت خانواده انتخاب میشوند.
اگر فرد سابقه سکته مغزی ایسکمیک یا حمله گذرای ایسکمیک (TIA) داشته باشد، پزشک برای کاهش خطر بروز مجدد سکته، داروهایی تجویز میکند. این داروها شامل دو گروه اصلی هستند: داروهای ضد پلاکت و داروهای ضد انعقاد خون.
فیزیوتراپی سکته مغزی
سکته مغزی یک فوریت پزشکی است که در صورت عدم تشخیص و درمان سریع باعث آسیب دائمی عصبی و حتی مرگ میشود. این عارضه با آسیب به مغز و اختلال در نورونهای محرکه فوقانی ایجاد شده و اغلب سبب فلج یا ضعف یک طرف بدن، شامل تنه، اندامها و گاهی صورت و ساختارهای دهانی در سمت مقابل نیمکره آسیبدیده مغز میشود. علاوه بر مشکلات حرکتی، اختلالات حسی، درکی، بینایی، تغییرات شخصیتی و عقلانی، و اختلالات گفتاری نیز ممکن است بروز کند.
تقریبا نیمی از بازماندگان سکته مغزی دچار اختلالات حرکتی دائمی مانند مشکلات حفظ تعادل، ناتوانی در ایستادن یا راه رفتن مستقل، و دشواری در انجام فعالیتهای روزمره مانند لباس پوشیدن، غذا خوردن یا حمام رفتن هستند. به همین دلیل، شروع فیزیوتراپی برای سکته مغزی در روزهای ابتدایی پس از حادثه اهمیت زیادی دارد و وابستگی بیمار را به حداقل میرساند.
پس از ترخیص از بیمارستان، تیم توانبخشی شامل فیزیوتراپیست، کاردرمان و گفتاردرمانگر، روند بازتوانی بیمار را آغاز میکنند. فیزیوتراپی برای سکته مغزی باید مرحلهبهمرحله، تخصصی و با صبر انجام شود تا از عوارضی مانند کوتاهی اندامها، ضعف یا بیحسی جلوگیری گردد. اولین وظیفه فیزیوتراپیست، ارزیابی دقیق بیمار و ایجاد امید و اعتماد به نفس در اوست، چرا که بسیاری از بیماران دچار ناامیدی، کاهش اعتماد به نفس و حتی افسردگی میشوند.
پروسه فیزیوتراپی برای سکته مغزی، بیمار را بهصورت گامبهگام از مرحله فلج شل (فلاسید) تا حرکت کامل هدایت میکند. مشاهده پیشرفت و بازگشت حرکات در دست و پا، انگیزه ادامه درمان را در بیمار افزایش میدهد. با این حال، یکی از چالشهای خانوادهها، انتقال بیمار به کلینیک است زیرا جابهجایی و حضور در محیطهای درمانی برای برخی بیماران بلاخص از نظر روحی دشوار است. در چنین شرایطی، فیزیوتراپی برای سکته مغزی در منزل، فشار فیزیکی و روانی جابهجایی را کم و روند درمان را پیوسته نگه میدارد.
علائم سکته مغزی
علائم اصلی سکته مغزی:
- مشکل در تکلم و درک صحبتها: گفتار نامفهوم، گیجی یا مشکل در فهم جملات.
- فلج یا بیحسی ناگهانی در صورت، بازو یا پا: معمولاً یک سمت بدن درگیر میشود. افتادگی یک طرف صورت هنگام خندیدن یا افتادن یک دست هنگام بالا بردن هر دو دست.
- اختلال بینایی: تاری دید ناگهانی، دوبینی یا کاهش بینایی در یک یا هر دو چشم.
- سردرد ناگهانی و شدید: همراه با سرگیجه، حالت تهوع، منگی یا تغییر سطح هوشیاری.
- اختلال در راه رفتن یا تعادل: لنگیدن، از دست دادن تعادل یا گیجی ناگهانی نسبت به مکان اطراف.
انواع سکته مغزی
سکتههای مغزی به دو دسته اصلی تقسیم میشوند: سکته مغزی ایسکمیک و سکته مغزی هموراژیک. هر یک از این دو دسته، زیرشاخهها، علائم و علل خاص خود را دارند و شدت و پیامد آنها به محل آسیب، میزان خونرسانی مختلشده و سرعت درمان بستگی دارد.
سکته مغزی ایسکمیک
شایعترین نوع سکته مغزی، سکته ایسکمیک است که حدود ۸۷٪ از موارد را شامل میشود. این نوع سکته در اثر انسداد یکی از شریانهای مغزی یا به ندرت انسداد ورید ایجاد میشود و باعث کاهش شدید جریان خون و کمبود اکسیژن در بافت مغز میگردد. در نتیجه، سلولهای مغزی در عرض چند دقیقه شروع به آسیب و تخریب میکنند. علت اصلی آن اغلب تجمع پلاکهای چربی (آترواسکلروز) در دیواره شریانهاست که باعث تنگی و انسداد میشود. عوامل دیگری مانند فیبریلاسیون دهلیزی، حمله قلبی، مشکلات دریچه قلب، آسیب به عروق گردن و اختلالات لخته شدن خون نیز میتوانند نقش داشته باشند.
انواع سکته ایسکمیک شامل سکته ترومبوتیک (ایجاد لخته در شریانهای مغزی)، سکته آمبولیک (رسیدن لخته یا بقایای پلاک از بخش دیگری از بدن به مغز)، سکته ایسکمیک گذرا یا TIA (انسداد موقت جریان خون که علائمش کمتر از ۲۴ ساعت طول میکشد) و انفارکتوس لکونار (انسداد در رگهای کوچک مغزی) است. علائم شایع سکته ایسکمیک شامل بیحسی یا ضعف ناگهانی یک طرف بدن، مشکلات گفتاری و درک، سرگیجه و از دست دادن تعادل، دوبینی یا از دست دادن بینایی و گیجی است.
سکته مغزی هموراژیک
این نوع سکته حدود ۱۳٪ از موارد را شامل میشود و به دلیل پارگی یا نشت رگ خونی در مغز رخ میدهد. خونریزی باعث میشود اکسیژن و مواد مغذی به بافت مغزی نرسد و فشار حاصل از خونریزی به سلولها آسیب برساند. علل شایع آن عبارتند از فشار خون بالا و کنترلنشده، پارگی آنوریسم، مصرف بیش از حد داروهای ضد انعقاد، تروما، ناهنجاریهای عروقی، دیابت کنترلنشده و مصرف مواد مخدر مانند کوکائین.
انواع سکته هموراژیک شامل خونریزی داخل مغزی (خونریزی در بافت مغز، معمولاً ناشی از فشار خون بالا) و خونریزی زیر عنکبوتیه (بین مغز و غشای مننژ، اغلب به دلیل آنوریسم یا ناهنجاری شریان-وریدی) است. علائم شایع این نوع سکته شامل سردرد بسیار شدید، گیجی، تهوع و استفراغ، حساسیت به نور، مشکلات بینایی و اختلالات عصبی است.
سایر انواع سکته مغزی
سکته مغزی ساقه مغز: در ساقه مغز رخ داده و هر دو طرف بدن را درگیر میکند. در موارد شدید، بیمار دچار «سندرم قفلشدگی» میشود که در آن فرد توان حرکت یا تکلم ندارد.
سکتههای مکرر: حدود یکچهارم بیماران، در پنج سال پس از سکته اول، دچار سکته مجدد میشوند. این خطر در روزها و ماههای ابتدایی پس از سکته بیشتر است و با هر سکته مکرر، احتمال ناتوانی شدید یا مرگ افزایش مییابد.
عوارض سکته مغزی
پس از سکته مغزی، ممکن است عوارض جسمی یا روانی بهصورت موقت یا دائمی بروز کنند. شدت این عوارض به عواملی مانند مدتزمان قطع جریان خون به مغز، محل آسیب، وسعت سکته و شرایط عمومی بیمار بستگی دارد. در موارد سکته خفیف یا گذرا، عوارض ممکن است محدود به ضعف خفیف در بازو یا پا باشند، اما سکتههای شدید میتوانند به فلج قسمتی از بدن، اختلالات گفتاری یا حتی مرگ منجر شوند.
مهمترین عوارض سکته مغزی عبارتند از: فلج یا بیحسی یک سمت بدن، عفونت ریه (آب آوردن ریه)، عفونت مجاری ادراری، اختلال حافظه و فراموشی، لرزش بدن، زوال عقل، مشکلات بینایی، اختلال در تکلم، تورم مغز (ادم مغزی)، تشنج یا صرع، اختلال بلع (دیسفاژی)، سردرد، خستگی و بیحالی، بیاختیاری ادرار و مدفوع، اختلال نعوظ، گرفتگی و اسپاسم عضلات، مشکلات خواب، افسردگی و ترومبوز وریدی عمقی.
مدت و روند بهبودی این عوارض نیز به محل و شدت سکته وابسته است و برخی بیماران با توانبخشی و مراقبت تخصصی، بخش قابلتوجهی از تواناییهای خود را بازمییابند، در حالی که بعضی دیگر ممکن است با مشکلات دائمی مواجه باشند.
راه ها و روش های درمان
درمان فیزیوتراپی برای سکته مغزی ترکیبی از حرکات دستی و مدالیتههای درمانی میباشد و تمرکز آن بر تشویق بیمار به استفاده از سمت ضعیف بدن است. در برخی بیماران، مشکلاتی مانند بیاختیاری ادرار و مدفوع نیز وجود دارد که فیزیوتراپی با تقویت عضلات کنترلکننده، آموزش تکنیکهای خاص و استفاده از روشهایی مانند بایوفیدبک به بهبود آن کمک میکند.
درمان سکته مغزی به نوع سکته، زمان شروع علائم و شرایط عمومی بیمار بستگی دارد. هدف اصلی درمان، بازگرداندن جریان خون به مغز در سکته ایسکمیک یا کنترل خونریزی در سکته هموراژیک و جلوگیری از آسیب بیشتر بافت مغزی است. درمان در سه مرحله اصلی انجام میشود: اقدامات فوری، درمان دارویی و جراحی و توانبخشی.
آیا سکته مغزی خفیف خوب میشود؟
سکته مغزی در صورتی که به موقع تشخیص داده شود و بیمار پیش از وخیم شدن شرایط به بیمارستان منتقل گردد، قابل درمان است و احتمال بهبودی کامل بیشتر خواهد بود. اما اگر اقدامات درمانی به تأخیر بیفتد، ممکن است عوارض ماندگاری ایجاد شود که از نظر جسمی، مالی و عاطفی تا پایان عمر فرد را درگیر کند.
حتی در موارد سکته مغزی خفیف، برای بازگرداندن بخشی از تواناییهای از دسترفته نیاز به روشهای توانبخشی مانند فیزیوتراپی برای سکته مغزی و کاردرمانی وجود دارد و این روند تنها بخشی از عملکرد قبلی را بازمیگرداند.
سکته مغزی یا آسیب های عروقی مغز
سکته مغزی یا آسیبهای عروقی مغز به مجموعهای از اختلالات نورولوژیک اطلاق میشود که در اثر انسداد (ایسکمی) یا پارگی (هموراژی) عروق مغزی ایجاد میگردد. این فرآیند منجر به کاهش یا قطع جریان خون موضعی در بافت مغز میشود که در نتیجه، اکسیژن و مواد متابولیک حیاتی به سلولهای عصبی نمیرسد. با توجه به حساسیت بالای نورونها به هیپوکسی، نکروز بافتی میتواند ظرف چند دقیقه آغاز گردد.
سکته ایسکمیک: ناشی از ترومبوز یا آمبولی شریانی که منجر به انسداد مسیر خونرسانی میشود.
سکته هموراژیک: به علت پارگی رگ خونی و نشت خون به پارانشیم مغز یا فضای سابآراکنوئید ایجاد میگردد.
شدت و الگوی تظاهرات بالینی سکته مغزی به محل ضایعه، وسعت ناحیه آسیبدیده و زمان آغاز درمان بستگی دارد. علائم میتوانند شامل همیپارزی، آفازی، اختلالات بینایی، آتاکسی و تغییر سطح هوشیاری باشند. مداخله سریع پزشکی، بهویژه در «پنجره طلایی درمان»، نقش کلیدی در پیشگیری از ناتوانیهای دائمی و کاهش مرگومیر دارد.
علائم اولیه سکته مغزی چیست؟
علائم اولیه سکته مغزی بهصورت ناگهانی ظاهر میشوند و هشداردهنده وقوع اختلال در جریان خون مغزی هستند. شناسایی این نشانهها و اقدام سریع برای تماس با اورژانس، جان بیمار را نجات داده و احتمال بهبودی را افزایش میدهد.
ضعف یا بیحسی ناگهانی در صورت، بازو یا پا، بهویژه در یک سمت بدن.
اختلال در تکلم یا درک گفتار، مانند صحبت کردن نامفهوم یا ناتوانی در پیدا کردن کلمات.
مشکلات بینایی ناگهانی در یک یا هر دو چشم، مانند تاری دید یا دوبینی.
اختلال در تعادل و هماهنگی، سرگیجه یا از دست دادن توانایی راه رفتن.
سردرد شدید و ناگهانی بدون علت مشخص، که ممکن است همراه با تهوع یا استفراغ باشد.
اقدامات فیزیوتراپی در درمان سکته مغزی
فیزیوتراپی برای سکته مغزی با هدف بازگرداندن توان حرکتی، پیشگیری از عوارض ثانویه و بهبود کیفیت زندگی بیمار انجام میشود. اقدامات اصلی شامل:
دامنه حرکتی غیرفعال (PROM)
حرکت مفاصل توسط نیروی خارجی (بیمار با دست سالم، فیزیوتراپیست یا دستگاه). جلوگیری از خشکی مفصل، کوتاهی عضلات و محدودیت حرکتی حتی در صورت فلج کامل.
دامنه حرکتی فعال کمکی (AAROM)
حرکت عضو ضعیف با کمک فیزیوتراپیست یا عضو سالم بیمار. مناسب برای زمانی که بیمار توانایی انجام کامل حرکت را ندارد.
تمرینهای مقاومتی یا تقویتی
استفاده از کش، دمبل، تراباند یا دستگاه برای تقویت عضلات. افزایش تدریجی مقاومت برای بهبود قدرت عضلانی.
تمرینهای کششی
جلوگیری از اسپاسم، کوتاهی عضلات و خشکی مفصل. در صورت نیاز استفاده از آتل برای کشش مداوم.
تمرینهای تحمل وزن
قرار دادن وزن بدن روی عضو ضعیف برای جلوگیری از تحلیل استخوان و بهبود تعادل عضلانی.
متحرکسازی کتف (Mobilization)
بهبود حرکت اسکاپولا برای جلوگیری از درد و محدودیت حرکتی شانه.
تمرینهای تعادلی
در حالت نشسته و ایستاده برای پیشگیری از افتادن و بهبود هماهنگی بدن. تمرینهای مهارتهای حرکتی درشت شامل راه رفتن، پرتاب و حرکات هماهنگ اندامها.
تمرینهای مهارتهای حرکتی ظریف
برای بهبود دقت حرکات دست در کارهایی مثل نوشتن، بستن دکمه یا برداشتن اشیاء کوچک.
حرکتدرمانی بر اساس ایجاد محدودیت (CIMT)
محدود کردن سمت سالم بدن برای تحریک استفاده بیشتر از سمت ضعیف.
بیوفیدبک
آموزش کنترل بهتر حرکات از طریق بازخورد فوری سیگنالهای بدن. کمک به فعالسازی مجدد عضلات فلج شده.
اهمیت فیزیوتراپی برای سکته مغزی
بعد از سکته، انعطافپذیری سیستم عصبی به صورت هدایتشده و کنترلشده نیست و فیزیوتراپیست با دانش خود این نروپلاستیسیتی را در مسیر صحیح قرار میدهد. خصوصا در شش ماه اول بعد از سکته که توانایی تغییر و بازسازی عصبی بیشتر است، فیزیوتراپی با تمرکز بر حفظ و بهبود انعطافپذیری مفاصل، جلوگیری از خشکی و کوتاهی عضلات، و طراحی برنامههای درمانی اختصاصی و متناسب با شرایط هر بیمار، روند بهبودی را تسریع میکند.
فیزیوتراپیست با شناخت دقیق آناتومی عضلات و سیستم عصبی، تمرینات حرکتی را بر اساس علم کنترل حرکتی تنظیم کرده و با آموزش وضعیتهای صحیح ایستادن و راه رفتن، از ایجاد الگوهای حرکتی نادرست جلوگیری میکند. تمرینات عملکردی و برنامههای منظم برای تقویت تعادل و هماهنگی عضلات، همراه با کنترل اسپاستیسیتی، باعث افزایش کیفیت زندگی بیماران و بازگشت هرچه بهتر تواناییهای حرکتی آنان میشود.
تمرینات کاردمانی برای سکته مغزی
تمرینات کاردرمانی علاوه بر بازیابی تواناییهای حرکتی و گفتاری، در محافظت بیمار در برابر مشکلاتی مانند عفونتهای ریوی و ادراری، آسیبهای ناشی از سقوط و تشکیل لختههای خونی نیز اهمیت دارند. تمرین مداوم و دقیق، کلید موفقیت در بازتوانی است و باید تمرکز ویژهای بر مهارتهایی باشد که پس از سکته دچار اختلال شدهاند، از جمله ضعف عضلانی، مشکلات حرکتی و دشواری در بینایی یا گفتار.
توانبخشی و فیزیوتراپی برای سکته مغزی به بیماران کمک میکند تا راههای جدیدی برای جبران ناتوانیهای باقیمانده پیدا کنند، مانند یادگیری استفاده از یک دست برای انجام کارهای روزمره یا بهرهگیری از وسایل کمکی برای ارتباط بهتر. استفاده از روشهای نوین مانند توانبخشی رباتیک با دستگاههایی همچون دیگو و آمادئو که تمرینات هدفمند و چندبعدی را ارائه میدهند، برای بهبود حرکت و تقویت عضلات اندام فوقانی و دست مفید است و فرایند بازتوانی را سریعتر و موثرتر میکنند. نمونههایی از تمرینات کاردمانی برای سکته مغزی عبارتند از:
تمرینات راه رفتن: استفاده از کمکوسایل و تمرینات تکراری برای بهبود الگوی راه رفتن و تعادل.
تمرینات تعادل: ایستادن روی سطوح مختلف یا انجام حرکات ساده برای تقویت حفظ تعادل در وضعیتهای مختلف.
تمرینات تقویت عضلات: حرکات مقاومتی برای افزایش قدرت عضلات اندامهای فوقانی و تحتانی.
تمرینات دامنه حرکتی: کشش و حرکت مفاصل برای جلوگیری از خشکی و کوتاهی عضلانی.
تمرینات هماهنگی: انجام حرکات هماهنگ با دو دست یا ترکیب حرکات چشم و دست برای بهبود کنترل حرکتی.
